Czy wiesz … że tzw. „wiata handlowa” przy ul. Hetmańskiej, służyła nie tylko zapewnieniu mieszkańcom ówczesnego osiedla Obrońców Stalingradu II dostępu do usług, ale także wytworzeniu więzi międzyludzkich i poczucia społecznej przynależności wśród użytkowników tego założenia urbanistycznego? Czy wiesz, że jej celem była także ochrona osiedla od hałasu ulicy oraz utworzenie korytarza powietrznego ułatwiającego ruch i przesuwanie się zanieczyszczeń w kierunku rzeki? Czy wiesz, że mieszkańcy osiedla umawiając się „pod filarami”, mieli na myśli właśnie wiatę?  

Wiata handlowo-usługowa została zaprojektowana przez rzeszowskiego architekta Stanisława Majkę.  Jest kompozycją przestrzenną należącą do zespołu dawnego Osiedla Obrońców Stalingradu II, znajdującego się obecnie na terenie Osiedla Generała Grota Roweckiego. Autorem Osiedla Obrońców Stalingradu II, wybudowanego w latach 1958-1967, jest rzeszowski architekt Zbigniew Tomaszewski. Osiedle, usytuowane po południowo-wschodniej stronie ul. Hetmańskiej, ograniczone jest od zachodu ul. Hetmańską, od północy ul. Bulwarową, od południa ul. Lenartowicza, od południowego wschodu parkiem. Osiedle tworzyło dziewięć czteroklatkowych i pięciokondygnacyjnych bloków mieszkalnych w układzie grzebieniowym, cztery jedenastopiętrowe wieżowce, wybudowane jako pierwsze wysokościowce w Rzeszowie, oraz utworzony w drugiej połowie lat 60. XX wieku w czynie społecznym Park Kultury i Wypoczynku, zaprojektowany przez Stanisława Majkę, Jana Lisowskiego, Elżbietę Stafiej oraz Stanisława Wantucha. W latach 1970-1973 po północno-zachodniej stronie osiedla, w ciągu pieszym ul. Hetmańskiej,  wybudowano kompleks pawilonów handlowo-usługowych, zaprojektowanych przez architekta Stanisława Majkę.

Konstrukcję nośną założenia stanowi przestrzenny żelbetowy szkielet, składający się z trzydziestu dziewięciu słupów, rozstawionych punktowo w linii o płynnym przebiegu północny wschód – południe. Kształt słupów nawiązuje do stylizowanej litery „T” z dużym wysięgiem prostopadłych do ulicy wsporników o jednokierunkowym płaskim spadku. Szkielet konstrukcji nośnej wykonano w oparciu o pracę dyplomową opracowaną w latach 1968-1969 na Wydziale Budownictwa Lądowego i Komunalnego Wyższej Szkoły Inżynieryjnej w Rzeszowie, pod kierunkiem doc. dr. inż. Eugeniusza Leskiego. Prefabrykowane słupy wykonano systemem poligonowym w Rzeszowskim Przedsiębiorstwie Produkcji Elementów Budowlanych, za zgodą dyrektora Rzeszowskiego Zjednoczenia Budownictwa mgr. inż. Ludwika Chmury. Pierwotnie kompozycja składała się czterech pawilonów handlowo-usługowych usytuowanych poprzecznie pomiędzy ścianami szczytowymi pięciokondygnacyjnych bloków. Pawilony przykryto wspólnym wydatnym zadaszeniem opartym na wspornikach, dynamizującym całą kompozycję. W ten sposób ciąg tworzył naprzemienny układ (od północnego wschodu):

podcień (5 słupów) – pawilon 1 (4 słupy) – podcień (6 słupów) – pawilon 2 (4 słupy) – podcień (5 słupów) – pawilon 3 (4 słupy) – podcień (5 słupów) – pawilon 4 (4 słupy) – podcień (2 słupy).  

Jednokondygnacyjne pawilony wybudowano na planie prostokąta dłuższym bokiem zwróconym do ulicy. Niski cokół ścian obłożony był czerwoną cegłą klinkierową. Ściany powyżej cokołu aż do zadaszenia były całkowicie przeszklone. Na przeszklenia składały się geometryczne kompozycje prostokątnych otworów okiennych w metalowej oprawie. Przeźroczyste szyby, zmatowione jedynie w górnym pasie przy zadaszeniu, umożliwiały oglądanie witryn i wnętrz lokali. Ich nowoczesny wygląd niewątpliwie nadawał ulicy Hetmańskiej wielkomiejskiego sznytu. Wejścia do pawilonów usytuowano w ścianach bocznych. Obramienia drzwi były również metalowe, trójskrzydłowe,  przeszklone z nadświetlami.  Tylne części pawilonów były szersze w stosunku do części frontalnych, ich ściany boczne i najprawdopodobniej tylne pokryto obrzutką cementową o dekoracyjnym charakterze, imitującą nieregularne bloki kamienia. Zadaszenie tworzył dach pulpitowy z poszyciem z blachy o płaskim spadku w kierunku osiedla. Wewnętrzną stronę dachu wykończono boazerią, w której od ulicy umieszczono punktowo w jednej linii płaskie lampy.  Boazeria pełniła funkcję nie tylko estetyczną, ale także wyciszającą. Czoło dachu od frontu i zapleczy wykonano z blachy falistej. Od ulicy oraz od zaplecza wzdłuż podcieni pawilony oddzielał niski murowany murek z okładziną analogiczną jak w przypadku ścian zapleczy pawilonów, „przerywany” w miejscu schodów prowadzących do pawilonów i podcieni. Murek sięgał do drugiego pawilonu od północnego wschodu, gdzie kończył się wraz z wyrównaniem poziomu chodnika do ciągu pieszego pod wiatą. W pomieszczeniach pawilonów konstrukcja nośna założenia tj. wolnostojące słupy i zadaszenie na wspornikach wykończone boazerią była odsłonięta. Słupy pokrywała analogiczna okładzina drewniana.

W ciągu dziesięcioleci pawilony ulegały stopniowym przekształceniom, wynikającym z dostosowywania lokali do zmieniających się profili działalności – m. in. zlikwidowano oryginalne przeszklenia pawilonów, wymieniając metalowe ramy okienne i drzwiowe na PCV, ściany pawilonów otynkowano i pomalowano, usunięto w większości dekoracyjną okładzinę cementową ścian zapleczy. Otwartą konstrukcję zadaszenia z boazerią wewnątrz lokali przykryto podwieszanymi sufitami, a słupy wkomponowano w ściany działowe. Boazerię pod dachem częściowo wymieniono na współczesną okładzinę drewnianą, niektóre oryginalne lampy zlikwidowano. W latach 90. XX wieku w wyniku zabudowania trzech z pięciu filarów od strony północno-wschodniej, powstał dodatkowy lokal, który zaburzył oryginalny naprzemienny rytm pawilonów i podcieni. 

Mimo dokonanych przekształceń założenie posiada dziś wysoką wartość historyczną, architektoniczną, urbanistyczną i krajobrazową. Stanowi świadectwo rozbudowy Rzeszowa według myśli urbanistycznej doby PRL-u. Jest integralnym elementem układu przestrzennego dawnego osiedla Obrońców Stalingradu II,  które kompozycyjnie „domyka” od strony północno-zachodniej i tym samym stanowi osłonę przed hałasem ulicy. Forma wiaty o łagodnym spadku zadaszenia w kierunku rzeki została sprzężona z osiedlem w taki sposób, aby umożliwić ciągłą wymianę powietrza poprzez naturalny spływ zanieczyszczeń ku Wisłokowi. Wiata spełnia więc także określone zadanie w zapewnieniu mieszkańcom higienicznych warunków życia. Ponadto, naprzemienna kompozycja pawilonów  i prześwitów, z „zaglądającymi” do nich ścianami szczytowymi bloków mieszkalnych, stanowiła interesującą oprawę architektoniczną ul. Hetmańskiej o wysokich walorach widokowych.

Wiata na ul. Hetmańskiej w momencie powstania łączyła w sobie wszystko to, co było najistotniejsze w myśleniu o powojennej architekturze modernistycznej: interesującą formę przestrzenną wynikającą zarówno z funkcji obiektu, jak i aktualnych osiągnięć konstrukcyjnych i materiałowych epoki oraz sprzężenie myśli architektonicznej z kwestiami społecznymi poprzez nadanie założeniu nie tylko funkcji użytkowej i przestrzennej, ale także rekreacyjnej – była krytym traktem spacerowym – uwzgledniającej zapewnienie mieszkańcom prozdrowotnych warunków do rozwoju osobistego i społecznego.

We współczesnej myśli konserwatorskiej jednym z mierników oceny wartości (nie tylko tych materialnych) historycznych już założeń urbanistycznych o funkcji mieszkalnej jest kryterium wytworzenia przez architekturę więzi społecznych i poczucia przynależności do lokalnej społeczności osiedla. Ukształtowane na przestrzeni lat w obrębie danego zespołu mieszkalnego relacje społeczne świadczą o trafnej realizacji założeń twórców architektury modernistycznej, zgodnie z którymi każda przestrzeń otaczająca człowieka w jego codziennym życiu, ukształtowana zarówno w oparciu o zdobycze natury, jak i techniki, ma sprzyjać nawiązywaniu relacji międzyludzkich i służyć szeroko rozumianemu rozwojowi indywidulanemu i społecznemu jednostki.  Do dziś rekreacyjna oraz handlowo-usługowa funkcja  służy budowaniu wśród mieszkańców więzi społecznych oraz poczucia lokalnej przynależności i tożsamości.

Zespół pawilonów handlowo-usługowych objęty jest ochroną konserwatorską na podstawie ujęcia w gminnej ewidencji zabytków zarówno jako obiekt indywidulany jak i element „Układu urbanistycznego zabudowy ul. Hetmańskiej wraz z przyległymi ulicami”.  

Karolina Chomiczewska
Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków
Urzędu Miasta Rzeszowa

Źródła:
Władysław Hennig, Rzeszowski alfabet miejsc często już zapomnianych i osób z nimi związanych, Rzeszów 2012
Stanisław Majka, Rzeszów i jego strukturalna przestrzeń, Rzeszów 2004.