Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków Urzędu Miasta Rzeszowa pragnie podzielić się z Mieszkańcami oraz wszystkimi zainteresowanymi historią i architekturą naszego miasta, ciekawostkami oraz historiami dotyczącymi rzeszowskich zabytków, odkrytymi w ramach bieżącej działalności biura, tj. podczas oględzin obiektów zabytkowych, opracowania dokumentacji konserwatorskiej, kwerend archiwalnych lub rozmów z właścicielami. Inicjatywa ma na celu przybliżenie Mieszkańcom piękna i unikatowości lokalnych zasobów zabytkowych, poprzez zwrócenie uwagi na cenne elementy stylu architektonicznego, zastosowanych technologii czy wyposażenia i wystroju wnętrz. Biuro zaprasza tym samym do cyklicznych spotkań z rzeszowskimi zabytkami poprzez zapoznanie się z treściami publikowanymi na stronie internetowej Miasta w poniższej, nowoutworzonej zakładce „Ciekawostki o rzeszowskich zabytkach”.
Czy wiesz że … Żydowski Dom Ludowy z lat 1926-1929, obecny Wojewódzki Dom Kultury przy ul. Okrzei 7, to największa i jednocześnie najbardziej nowoczesna inwestycja budowlana Rzeszowa lat 20. XX wieku? Czy wiesz, jak wyglądałby dziś Wojewódzki Dom Kultury, gdyby udało się sfinalizować jego realizację na podstawie pierwszego projektu z 1911 roku? Czy wiesz, że jego architektura jest nośnikiem wielu symbolicznych treści?
Inicjatywa gminy izraelickiej powołania placówki kulturalnej pojawiła się na początku XX wieku. Po tym, jak w grudniu 1905 roku władze Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” zadecydowały o nieudostępnianiu więcej własnej sali na potrzeby organizacji wydarzeń odbywających się w języku hebrajskim, w Rzeszowie zawiązały się stowarzyszenie oraz spółdzielnia o tej samej nazwie „Beth-Jehuda”, których celem było m. in. wybudowanie domu ludowego.
W 1911 roku pierwszy plan budynku przedstawili rzeszowscy architekci Ludwik i Karol Holzerowie.
„PROJEKT GMACHU STOWARZYSZENIA BETH JEHUDA NA PARC. 105/1 PRZY UL. OGRODOWEJ” przedstawia monumentalny dwukondygnacyjny budynek nawiązujący do romańskiej i gotyckiej architektury obronnej, ale także w obrębie pseudoryzalitu wejściowego do stylu mauretańskiego. To właśnie w stylu mauretańskim, będącym wyrazem fascynacji bogactwem kultury Orientu, powstało w Europie wiele dziewiętnastowiecznych synagog. Jak się okazuje, neoromański i neogotycki kostium gmachu domu ludowego ma także swoje ideowe uzasadnienie. Otóż formy neoromańskie i neogotyckie w dziewiętnastowiecznej architekturze synagogalnej rozpowszechnił niemiecki architekt żydowskiego pochodzenia Edwin Oppler, autor m. in. nieistniejącej już neoromańskiej Nowej Synagogi we Wrocławiu. Dążył on do wprowadzenia na stałe elementów niemieckiej architektury średniowiecznej do kanonu budownictwa żydowskiego, stawiając sobie za punkt odniesienia bożnicę w Wormacji z przełomu XII i XIII wieku. Tym samym chciał włączyć architekturę żydowską w tradycję architektury zachodniej oraz aktualny w tym czasie dyskurs o poszukiwaniu stylu narodowego. W projekcie Holzerów, łączącym elementy średniowiecznej kultury Orientu i Okcydentu, zaistniał więc ideowy związek pomiędzy formą a funkcją budynku. Żydowski Dom Ludowy miał bowiem być przecież przestrzenią kształcenia nie tylko młodzieży żydowskiej, ale także polskiej.
Koncepcja architektoniczna Holzerów ostatecznie nie została zrealizowana, mimo iż projekt był opatrzony pieczątką informującą o udzieleniu pozwolenia na budowę. Na przeszkodzie stanął brak wystarczających funduszy oraz I wojna światowa.
Budowę domu ludowego rozpoczęto ostatecznie w 1926 roku dzięki finansowemu wsparciu Fundacji im. Adolfa Tannenbauma w Rzeszowie. Projekt nowego gmachu powierzono tym razem krakowskiemu inżynierowi Rudolfowi Handowi. Przedstawił on trzy warianty budynku. Ostatecznie do realizacji wybrano projekt „FUNDACJA IM. ADOLFA TANNENBAUMA W RZESZOWIE BUDOWA DOMU LUDOWEGO NA PARCELI 105/1-2 PRZY UL. OGRODOWEJ W RZESZOWIE” z 1925 roku. Architekt odwołuje się w nim do stylu mauretańskiego jedynie poprzez palmetowe zwieńczenia narożnych pilastrów, natomiast gotyk ewokują ostrołukowe okna. Projektant wprowadził ponadto dzielące osie lizeny w wielkim porządku wzmacniające efekt klasycznej monumentalności. Różnice pomiędzy projektem a obecnym wyglądem budynku wynikają z licznych zmian, które były konieczne do wprowadzenia w trakcie budowy gmachu. W efekcie budynek w swoim ostatecznym wyglądzie utracił czytelne odwołania do architektury średniowiecznej, natomiast zyskał interesujący, niespotykany wcześniej w zabudowie miasta wystrój stanowiący mariaż zmodernizowanego klasycyzmu i zgeometryzowanej dekoracji płycinowej.
O ile Holzerowie w swoim projekcie w symboliczny sposób zakodowali harmonijne współistnienie kultury Zachodu i Wschodu, to koncepcja Rudolfa Handa oparta ostatecznie na języku form właściwych dla kręgu cywilizacji łacińskiej wyraża pełną asymilację społeczności żydowskiej w kulturze zachodniej.
Żydowski Dom Kultury w czasie oddania do użytku był najnowocześniejszym budynkiem w mieście. W całym gmachu zastosowano konstrukcję żelbetonową, budynek wyposażony był w indywidulane instalacje wodociągową, kanalizacyjną, centralnego ogrzewania, elektryczną, telefoniczną oraz wentylacyjną. Między piwnicami a parterem kursowała winda. Pod względem wyposażenia Żydowski Dom Kultury wyprzedził w Rzeszowie o niespełna dekadę nowoczesne budownictwo epoki budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego.
Karolina Chomiczewska
Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków
Urzędu Miasta Rzeszowa
Źródła:
Henryk Wachtel, Dom Ludowy Bet Am i Fundacja im. Adolfa Tannenbauma w Rzeszowie, Rzeszów 1929.
Karolina Chomiczewska, „Przegląd architektury Jakuba, Ludwika i Karola Holzerów na podstawie wybranych projektów ze zbiorów Archiwum Państwowego w Rzeszowie”, Prace historyczno-archiwalne 2015 Tom XXVII, red. Grzegorz Zamoyski, Rzeszów 2015.
