Synagoga Nowomiejska wzniesiona na podstawie przywileju Hieronima Augusta Lubomirskiego (1647–1706) z 6 I 1686 w latach 1705–12 wg projektu architekta Jana Chrzciciela Bellottiego, określanego w dokumentach jako „architekt zamku rzeszowskiego”, autora projektu i budowniczego wieży przy kościele farnym oraz klasztoru Reformatów na Wygnańcu. Budowa synagogi zrealizowana została ze środków gminy żydowskiej, która uzyskała na ten cel pożyczkę m.in. od rzeszowskich bernardynów i pijarów. Podobnie jak pobliska synagoga Staromiejska, również i w tym wypadku zwarta bryła budowli nakryta została dachem brogowym o formie piramidy, którego konstrukcja wspierała się pośrednio na filarach centralnie umieszczonej bimy (mównicy), podtrzymujących 9-polowe sklepienie.

Posadowiona na grząskim, bagnistym gruncie, niezapewniającym pełnej stabilności budowli, wzmocniona została od zewnątrz silnymi skarpami, przejmującymi obciążenia sklepień, co potęgowało wrażenie monumentalności bryły. Ten sam efekt dawały wysoko umieszczone, głęboko wcięte i półkoliście sklepione okna, oświetlające wnętrze synagogi. Od zach. dostawiona była sala modlitwy dla kobiet, poprzez emporę łącząca się z głównym wnętrzem przez zakratowane okna.

Pierwotna postać synagogi Nowomiejskiej znana jest dzięki widokowi rysowanemu w 1762 przez K. H. Wiedemanna. Podobnie jak w przypadku synagogi Staromiejskiej zasadniczo zmodyfikowano jej bryłę w XIX w. Podczas odbudowy po pożarze, jaki zdarzył się w 1842, zmieniony został kształt dachu z brogowego na 2-spadowy, założony na osi wsch.-zach., kryty blachą. Koszty odbudowy poniosła gmina żydowska wsparta przez bogatych ofiarodawców, wśród których była m.in. bankierska rodzina Rotschildów z Paryża (potomków Meyera Amschela Rotschilda z Frankfurtu n. Menem, prowadzących domy bankowe w Londynie, Paryżu, Wiedniu i Neapolu). Prace konserwatorskie w 1902 nadzorował arch. Zygmunt Hendel, konserwator obwodu rzeszowsko-tarnowskiego, związany już wcześniej z Rzeszowem przez prace inwentaryzacyjne i projektowe dotyczące adaptacji zamku na sąd i więzienie.

Synagoga Nowomiejska w czasie okupacji wykorzystywana na magazyny wojskowe, w 1944 została spalona. Odbudowano ją w 1963 wg projektu opracowanego w 1955 przez arch. Gerarda Pająka z Rzeszowa z przeznaczeniem na sale wystawowe Biura Wystaw Artystycznych; z małą kawiarenką na piętrze i pracowniami plastyków na ostatniej, dodatkowej kondygnacji. Uroczyste otwarcie Domu Sztuki nastąpiło w 1965. Zmieniła się nie tylko funkcja obiektu, ale i jego forma architektoniczna. Zlikwidowany został dawny dach, zrezygnowano z odbudowy babińca, wnętrze głównej sali podzielono stropem na 2 poziomy, dodatkowe piętro zwieńczono wydatnym gzymsem. Tak więc i ta odbudowa, podobnie jak odbudowa synagogi Staromiejskiej, niepoprzedzona badaniami historyczno-architektonicznymi, doprowadziła do przekształcenia zarówno bryły, jak i wnętrza budowli, która jednak zachowała znaczenie elementu kształtującego krajobraz ważnego fragmentu miasta, będąc zarazem świadectwem jego historii.

Władysław Hennig

Źródło: Encyklopedia Rzeszowa